Ийэ дойду чиэһин, Кыайыы, көңүл иһин Кыргыһан охтубуттарга Албан аат, норуот махтала!

А. Абаҕыыныскай

Охсуһуу хонуутугар охтубуттар.

Уоттаах сэрии алдьархайа таарыйбатах ыала Саха сиригэр суох. Үгүс ыал бу сэриигэ умайар кутаатыгар симэлийэ сүппүттэрэ. Кинилэр тапталлаах Ийэ дойдуларын көмүскэлигэр сырдык тыыннарын толук уурбуттара. Күлэр-үөрэр эдэр саастара сэрии толоонун уотугар күл-көмөр буолбута. Билигин кинилэр ааттара киэн туттуу тылын өйдөбүлүгэр ахтыллаллар.

Улуу, киэң тоҕой сир толомон дуолугар – Уолаттар уңуохпут ол арҕаа хаалбыта… Махтаммыт сүүс омук удьуорун тылыгар Охсуспут олоххут олоңхо буолбута!

Д.Апросимов «Арҕаа өлбүт убайдарбар»

1941-1945    сс.    Аҕа    дойду    иккис    сэриитигэр   Бүлүү    оройуонун    Баппаҕаайы нэһилиэгиттэн өлбүттэр.

1. Алексеев Алексей Михайлович /Дьааһык/. 1898 сыллаахха урукку өргүөт нэһилиэгин Сортуол учааскатыгар Чөңкө Көлүйэ диэн сиргэ Хоңор Мэхээлэ иккис кэргэниттэн төрөөбүтэ. Чэңэрэттэ диэн сиргэ олохтоох Ньөкөө диэн киһи ииттибит уола Күүстээх Моруот сиэнэ Алексеева Дария Дмитриевна диэн кэргэннээєэ, Мария, Николай, Игнатий диэн оєолордооєо. Сталин аатынанколхоз чилиэнэ этэ. Кладовшигынан үлэлии сылдьыбыта. Көнө, кыһыл хааннаах, орто үрдүктээх киһи этэ. 1942 с. Бэс ыйыгар Кыһыл Армияєа мобилизацияламмыта. 1 гвардейскай танковай биригээдэ мотострелковай чааһын стрелога. 1942 сыл ахсынньы ыц 3 күнүгэр сэриигэ өлбүтэ. Уңуоєа Калининскай уобалас Жерносеково, билиңңитэ Гусево дэриэбинэ, Оленинскай оройуоңңа көмүллүбүтэ. Оєолоро, сиэннэрэ Якутскайга, Бэрдьигэстээххэ олороллор.
2. Алексеев Матвей Петрович. 1922 сыллаахха билиңңи Горнай оройуонугар Маалтааны нэһилиэгэр Нуоралдьыма диэн сиргэ төрөөбүтэ. Ийэтэ Маарыйа кэргэниттэн арахсан кэлбитэ, онон сэттис кылааһы Баппаєаайы ситэтэ суох орто оскуолатыгар үөрэнэн бүтэрбитэ. 1941с. От ыйыгар Кыһыл Армияєа ыңырыллыбыта. Онтон 1942 сыллаахха ыалдьан төннөн кэлэн баран, 1943 с. Бэс ыйыгар иккиһин ыңырыллан барбыта. Сталин аатынан колхоз чилиэнэ этэ. Модьу- таєа, орто уңуохтаах, кыһыл хааннаах уол этэ. Маңнайгы Украинскай фроңңа пулеметчигынан сылдьан 1944 с. Кулун тутар 31 күнүгэр өлбүтэ. Волынскай уобалас Маусев диэн станциятыттан хоту диэки 4 км. Сиргэ көмүллүбүтэ. Ийэтин аймахтара Илбэңэєэ, Бүлүүгэ элбэхтэр.
3. Алексеев Григорий Алексеевич /Хобойбох/. 1921 сыллаахха Баппаєаайы нэһилиэгин Аңкырыыт диэн сиргэ Сортуол учааскатыгар төрөөбүтэ. Оңой өлөксөй улахан уола. Баппааайы оскуолатыгар начальнай сүһүөєүн бүтэрбитэ. Сталин аатынан колхоз чилиэнэ. Кыһын дьаам сүүрдэрэ, иллэң кэмигэр бултуурун сөбүлүүрэ, колхоз араас үлэтигэр эмиэ үлэлиирэ. Орто уңуохтаах, бэйэтигэр сөп эттээх, доруобай, сытыы тыллаах- өстөөх уол этэ. 1943 с. Бэс ыйыгар Кыһыл Армияєа ыңырыллыбыта.

1944 сыллаахха кулун тутар 21 күнүгэр сураєа суох сүппүтэ уруулара Илбэңэєэ элбэхтэр.

• Алексеев Григорий Алексеевич /Чолтуурап/. 1922 сыллаахха Хомустаах диэн сиргэ төрөөбүтэ. Ботой Алексей иккис кэргэниттэн төрдүс уол. Аєата эрдэ өлөн кинини Алексеев Спиридон /Урдаах/ диэн ыал ииппиттэр. Кэлин убайа Алексеев Афнасий Алексеевичтаахха сылдьыбыта. 7 кылааһы Баппаєаайы, Хампа ситэтэ суох орто оскуолаларыгар үөрэнэн бүтэрбитэ. Үөрэєэр үчүгэйдик үөрэнэн Бүлүүтээєи педучилище бастакы курсун эмиэ ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрбитэ. Хатыңыр уңуохтаах, бэрт сыты тыллаах уол этэ. 1942 сыллаахха атырдьах ыйыгар Кыһыл Армияєа ыңырыллыбыта. Ленинградскай фронт 311 стрековай полкатыгар сулууспалыы сылдьан бааһыран 2237 предвижной полевой госпитальга өлбүтэ. Ленинградскай уобалас Карамышскай оройуонугар көмүллүбүтэ. Уруулара Илбэңэєэ элбэхтэр.
• Алексеев Тит Алексеевич /Тиитэ/. 1917 сыллаахха Баппаєаайы нэһилиэгэр Сортуол учааскатыгар Хомустаах диэн сиргэ Ботой өлөксөй иккис кэргэниттэн иккис уолунан төрөөбүтэ. Оскуолаєа биир эрэ сыл үөрэммит, ааєар суоттуур эбит. Улахан орто уңуохтаах, сытыары сымнаєас киһи эбит. Сталин колхоз чилиэнэ, хону биригэдьииринэн үлэлээбитэ. Оєолоох, аєа саастаах Маадыйакаан диэн дьахтары кэргэн ылан аєыйах сыл олорбуттар, арахсыбыттар. 1942 сыллаахха бэс ыйыгар Кыһыл Армияєа ыңырыллыбыт. Хана сэриилэспитэ биллибэт. 1943 с. Ыам ыйыгар сураєа суох сүппүт. Аймахтара Илбэңэєэ элбэхтэр.
• Алексеев Егор Николаевич 1919 сыллаахха билиңңи Горнай оройуонугар Маалтааны нэһилиэгэр Көдүгэн диэн сиргэ төрөөбүт. Боогдоор Ньукулай оєото. 1932 сыллаахха төрөппүт дьонноро ийэлэрин дойдутугар Баппаєаайыга көһөн кэлэннэр эмиһинэн, Турумаһынан олохсуйбуттара. Баппаєаайы ситэтэ суох орто оскуолатыгар начальнай кылааска үөрэнэ сылдьыбыта. Ыраас хааннаах синньигэс кыра уңуохтаах Ворошилов колхоз чилиэнэ этэ. Кыһынын бултуура, сайынын колхозка оттуура. 1943 с. Бэс ыйыгар Кыһыл Армияєа ыңырыллыбыта. Дьонугар суруйара, биирдэ бааһырбытын суруйбута. 227 СКМД 570 стрелковай полка красноармееһа. 1944 с. Муус устар 22 күнүгэр Крымңа кыргыһыы хонуутугар охтубут. Онно көмүс уңуоєа көтөєүллүбт. Ийэтин аймахтара Николаевтар элбэх киһи Илбэңэєэ олороллор.
• Алексеев Петр Николаевич – 1913 с. өргүөт нэһилиэгэр Сортуол учааскатыгар Билиистээх диэн сиргэ төрөөбүтэ. Муңур Ньукулай кыра уола. Начальнай үөрэхтээх. Ворошилов аатынан колхоз чилиэнэ. Колхозка, кыһын сылгыга үлэлиирэ, сайын оттуура. Кыайыылаах үлэһит, элбэх саңалаах үтүө суобастаах киһи этэ. Прасковья диэн ыаллыы Горнай оройуонуттан Маалтааны нэһилиэгиттэн төрүттээх кэргэннэммитэ. Кыра саастаах Мария диэн оєо хаалбыта. 1943 с. Кыһыл Армияєа ыңырыллыбыта. Хана сэриилэспитэ биллибэт. 1944 с. Олунньу ыйга сураєа суох сүппүтэ. Кыыһа Мария Бүлүү оройуонун Күүлэтигэр олорор.
• Антонов Никифор Дмитриевич – 1909 с. төрөөбүт. Бэйэтэ свлдьан эрэн ааєар, суруйар буолбут. Килэки Миитэрэй улахан уола. Ворошилов аатынан колхоз чилиэнэ. Ити колхоз үүт – товарнай фермэтин сэбиэдиссэйинэн үлэлээбит. 1941с. Кыһыл Армияєа ыңырыллан баран, ыалдьан төннөн кэлбит. 1944 с. бэс ыйыгар иккиһин ыңырыллан барбыт. Бүлүүтээєи военкоматка баар дьыалаєа, Армияттан 1946 с. төннөн кэллэ диэн суруллубут. Бу алєас буолуон сөп. Никифор кэргэннэммэккэ сылдьан Армияєа барбыт. Кини туһунан ким да билбэт, аймахтара, уруулара Илбэңэєэ олороллор. Кыра уңуохтаах, хатыңыр киһи этэ. Ааттаах мас ууһа, суругу ааєар, бэйэтэ суруйар этэ.
• Антонов Спиридон Дмитриевич – 1922с. Баппаєаайы нэһилиэгэр өрүңэ учааскатыгар Куоєастаах диэн сиргэ төрөөбүтэ. Килэки Миитэрэй кыра уола. Начальнай оскуолаєа үөрэммит этэ. Ворошилов аатынан колхоз чилиэнэ, үүт – товарнай фермэтин учуотчуга. Арыылаах диэн сиргэ олорбуттара. Синньигэс, бэрт

сыты, тииккэ иңнибэккэ хатаастар уол этэ. 1942 с. атырдьах ыйыгар Кыһыл Армияєа барбыта. Ол кэннэ туох да биллэрии суох.

1. Васильев Иосиф Николаевич– 1902 с. өргүөт нэһилиэгэр Арылаах учааскатыгар Ой диэн сиргэ төрөөбүтэ. Ньукуус Сэллэгэр- уон оотуттан суос соєотох ордон хаалбыт уола. Үөрэєэ суох. Улахан, хара бараан, толору эттээх- сииннээх көрүңнээх буолан баран, көрүңэр доруобуйата тиийбэтэ. Ворошилов аатынан колхоз чилиэнэ, сайын оттуура, кыһын дьаам сүүрдэрэ, фермаєа от тиэйэрэ, араас үлэни толороро. Сытыары сымнаєас майгылааєа. Иккис кэргэниттэн Коля диэн уол оєо хаалбыта. 1943 с. Армияєа ыңырыллыбыта. 91 Западнай стрелковай полкаєа түбэспитэ. 1943 с. алтынньы 14 күнүгэр Чита куоракка 954 эвакуационнай госпитальга сэллик ыарыытыттан өлбүтэ. Чита 1 куоракка көмүллүбүтэ.
2. Гаврильев Конон Михайлович – 1905 с. өргүөт нэһилиэгэр Маарыйа диэн сиргэ төрөөбүтэ. Маачаха аєата Хачаєай диэн этэ. Оскуолаєа үөрэммэтэєэ, сылдьан эрэн ааєар, суруйар буолбута. Ворошилов аатынан колхоз чилиэнэ этэ. Ити колхозка правление чилиэнинэн, хонуу биригэдьииринэн, кладовщигынан үлэлээбитэ. өйдөөх сыты тыллаах, күлэ-үөрэ сылдьар, орто уңуохтаах киһи этэ. Бастакы кэргэниттэн хас да оєо төрөөн өлбүт, кэнники кэргэниттэн оєоломмотох. 1941 с. бастакы ыңырыкка Кыһыл Армияєа барбыта. Кэргэнигэр суруйара, биирдэ бааһырбыт. Пулемётчигынан сылдьыбыта, сулууспалаабыт чааһа 92314 с. Сэриилэһэ сылдьан 1943 с. сэтинньи 7 күнүгэр өлбүтэ. Көмүс уңуоєа билиңңи Псковскай уобалас Невель куорат Конезавод оройуонугар көмүллүбүтэ. Ыраах уруулара Илбэңэєэ олороллор.
3. Гаврильев Алексей Николаевич (Нуучча уола) – 1941 с. өргүөт нэһилиэгэр Маарыйа диэн сиргэ төрөөбүтэ. Баччыакка Ньукулай орто уола. Сахалыы кыратык ааєар этэ. Ворошилов аатынан колхоз чилиэнэ, араас үлэни барытын кыайар-хотор, үтүө үлэһит этэ. 1943 с. бэс ыйыгар Кыһыл Армияєа ыңырыллыбыта. Ол кэннэ кини туһунан туох да сурах биллибэт, сураєа суох сүппүтүнэн ааєыллар. Кини аймахтара Илбэңэєэ олороллор.
4. Гаврильев Николай Николаевич (Тугулук) – 1941 с. өргүөт нэһилиэгэр Маарыйа диэн сиргэ төрөөбүтэ. Баччыакка Ньукулай иккис уола. Оскуола суох буолан үөрэммэтэєэ. Ворошилов аатынан колхоз чилиэнэ. Араас үлэттэн толлон турбат үлэһит, киэң арылыччы көрбүт харахтаах, орто уңуохтаах киһи этэ. Дария диэн кэргэннээєэ, биир кыыс оєолооєо. 1943 с. Кыһыл Армияєа ыңырыллыбыта. Крымңа Керчь куораты куораты босхолооһун кырыктаах кыргыһыытыгар сылдьан бааһырбыта. 2151 госпитальга эмтэнэ сытан 1944 с. кулун тутар 11 күнүгэр өлбүтэ. Краснодар куорат кылабыыһатыгар 6881/1446/ №-дээх ииңңэ көмүллүбүтэ. Кыыһа, сиэннэрэ Бэрдьигэстээххэ олороллор.
5. Михайлов Михаил Григорьевич – 1919 сыллаахха Бүлүү оройуонугар II Лүүчүн нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Начальнай үөрэхтээх, Ворошилов аатынан колхоз чилиэнэ, табаһыт этэ. 1942 с. Кыһыл Армияєа ыңырыллыбыта. Младшай сержант, 98 Кыһыл Знамялаах Ропшинскай стрелковай дивизия 4 стрелковай полкатыгар сулууспалыы сылдьан, 1944 с. от ыйын 24 күнүгэр кыргыһыыга өлбүтэ. Көмүс уңуоєа Эстонияєа Нарвскай оройуон Крекси хуторга, билиңңи Синимэо көмүллүбүтэ.
6. Николаев Филипп Егорович (Мөтөөх) – 1926 с. Баппаєаайы нэһилиэгэр Турумас диэн сиргэ төрөөбүтэ. Төрөппүт ийэтэ эрдэ өлбүтэ. Начальнай оскуоланы ситэ бүтэрбэтэєэ. Ворошилов аатынан колхоз чилиэнэ. Уһун уңуохтаах, куудара баттахтаах, сырдык хааннаах уол этэ. Кыһынын бултуура, булка улахан дьоєурдааєа, дьиэ үлэтин барытын сатыыра, сайынын оттуура. 1944 с. Кыһыл Армияєа ыңырыллыбыта. Японияны утары сэриигэ кыттыбыта. 1946 с. кулун тутар 16 күнүгэр ыалдьан өлбүтэ. Китай Народнай Республикатыгар Цидиада таһыгар Анонси станцияєа көмүллүбүтэ. Бииргэ төрөөбүттэрэ Илбэңэєэ олороллор.
7. Петров Сергей Егорович – 1919 сыллаахха Баппаєаайы нэһилиэгэр Чэмпэрэ диэн сиргэ төрөөбүтэ. Аєата Холооппо Дьөгүөр диэн аатырбыт уус киһи этэ. Сергей ыал

соєотох уол оєото этэ. Уһун, курбуу курдук улахан, кыһыл хааннаах киһи этэ. Баппаєаайы оскуолатыгар түөрт кылааһы бүтэрбитэ. Икки хас сыл Ворошилов аатынан колхозка суотчуттаабыта. Сергей лоп бааччы тыллаах-өстөөх, дириң билиилээх, дьоңңо улаханнык убаастанар киһи этэ. 1942 с. атырдьах ыйыгар Кыһыл Армияєа ыңырыллыбыта. Дьонугар иккитэ-үстэ суруйбута, онтон ууга тааһы бырахпыт курдук сүппүтэ. 1943 с. ыам ыйыгар сураєа суох сүппүтэ. Кэргэннэммэтэєэ.

1. Петров Марк Николаевич – 1907 с. өргүөт нэһилиэгэр Соболоох диэн сиргэ төрөөбүтэ. Төрөппүт аєатын аата Тотоко Ньукулай. Ийэтинээн бииргэ олорбуттара. Кэргэннэммэтэєэ. Оскуолаєа үөрэммэтэєэ. Холку, орто уңуохтаах, буоспалаабыт төгүрүк сирэйдээєэ. Сталин аатынан колхоз чилиэнэ этэ. Сайынын оттуура, кыһынын таһаєас тиэйэрэ, эбэтэр бултуура. Кыра булка улахан дьоєурдааєа. 1944 с. бэс ыйыгар Кыһыл Армияєа ыңырыллыбыта. Уонна 1945 с. кулун тутар 15 күнүгэр Латвия сиригэр 123 стрелковай дивизия 255 стрелковай полкатыгар сэриилэһэ сылдьан өлбүтэ. өлүгэ Майлес диэн хуторга көмүллүбүтэ. Аймахтара Илбэңэєэ элбэхтэр.
2. Прокопьев Афанасий Алексеевич (Чолбойуоп) – 1919с. урукку Арєаа Хаңалас IV Малтааны нэһилиэгэр Силээн диэн сиргэ Бэс Балаєан диэн сиргэ төрөөбүтэ. Оскуолаєа үөрэммэтэєэ. Сталин аатынан колхоз чилиэнэ, сылгыһытынан үлэлээбитэ. Кыайа-хото турар сылгыһытынан биллибитэ, наһаа хаачыстыбалаахтык үлэлиирэ. Кыра дьиэ тэрилин, талах олоппоһу, устуулу, тууйаһы наһаа үчүгэйдик оңороро. Дьиэтигэр араас үлэни дэгиттэр толороро. Уңуоєунан улахан орто уңуохтааєа, хатыңыр киһи этэ. Элбэхтик эт быстан түөннэтэрэ. 1943 с. балаєан ыйыгар сылгы үүрэр командаєа Бүлүү военкоматынан ыңырыллыбыта уонна 1944 с. кулун тутарга Мухтуйаєа (Ленскэй) аэропорт тутуутугар үлэєэ сылдьан ыалдьан, сутан өлбүтүн, табаарыстара онно көмүттэрэ. Аймахтара Бүлүүгэ, Хампаєа, Илбэңэєэ, эрдьигэстээххэ олороллор.
3. Прокопьев Макар Алексеевич – 1914 с. Арєаа Хаңалас IV Малтааны нэһилиэгэр Силээн диэн сиргэ Бэс Балаєан диэн сиргэ төрөөбүтэ. Аєата эдэр сааһыттан булчутунан сылдьыбыта. Макар оскуолаєа үөрэииэтэєэ. өрүскэ сылдьан нууччалыы бэркэ билэр буолбута. Ликбезка үөрэммит. 1932-39 сылларга Якутскай куоракка пожарнай чааска сулууспалаабыт. Онтон Маңан дэриэбинэтигэр үлэлии сылдьан, Финляндия сэриитигэр ыңырыллан барбыта. Онно сэриигэ сылдьан баран, төннөн кэлэн баран, 1941 с. атырдьах ыйыгар Кыһыл Армияєа ыңырыллыбыт. Чита уобалаһыгар офицер үөрэєэр үөрэнэр, онтон Московскай уобаласка эмиэ үөрэммит. Гвардия лейтенана, 29 стрелковай полк, 12 гвардейскай дивизия пулемётнай ротатын командирын солбуйааччыннан сылдьар. Ол сылдьан бааһыран Тульскай уобаласка госпитальга сытан, үтүөрэн тахсан сэриигэ иккиһин киирэр. 1944 с. Белоруссияєа Гомельскай уобалас Режице куоратын босхолуур сэриигэ өлбүт. Модьу-таєа, ортону аннынан уңуохтаах киһи этэ. Кэргэннэммэтэєэ. Аймахтара Бүлүү, Горнай улуустарыгар олороллор.
4. Таскин Алексей Самсонович (Таппа) – 1899 с. өргүөт нэһилиэгэр Суурт Күөл диэн сиргэ (Дьоллоох Ньукулайы кытта бииргэ төрөөбүт) төрөөбүт. Сойбоңңо Ньукулайдаахха иитиллибитэ. Оскуолаєа үөрэммэтэєэ. Сылдьан эрэ кыратык ааєар, суруйар буолбута. Сүрүннээн Сортуолга, үрэх үөһэ Сойбоңңо өтөєөр олорбут. Орто уңуохтаах, суон соєус киһи этэ. Сүрдээх үлэһит киһи Сталин колхозка хонуу биригэдьииринэн сылдьыбыта. 1943 сыллаахха, бэс ыйыгар Кыһыл Армияєа ыңырыллыбыта. Бастаан Читинскэй уобаласка Дацан диэн сиргэ тиийбитэ. Онтон Арєаа немеһи утары сэриигэ сылдьыбыта. Фроңңа сылдьан, туберкулёз ыарыытынан ыалдьан, 3021 №-дээх эвакуационнай госпитальга сытан, Москва куоракка 1944 сыл, муус устар 5 күнүгэр өлбүтэ. өлүгэ уматыллыбыта.
5. Таскин Егор Николаевич (Адаар) – 1902 с. өргүөт нэһилиэгэр үрэх үөһэ диэн сиргэ төрөөбүтэ1939-40 сылларга Баппаєаайы нэһилиэгиг исполкомун председателэ. 1941- 42 сылларга Андреев колхоз Правлениетын председателэ, бастакы нэһилиэк депутата.

Кыра үөрэхтээх, 190 см кэриңэ уңуохтаах, суон соєус, сулардыы бытыктаах, бэйэтин лапа кыанар, сүүрүк киһи этэ. Ыһыахха тустара, атах оонньуура. 1942 с. Кыһыл Армияєа ыңырыллыбыта. Урал, Ленинград оборонатыгар турар чааска 749 стрелковай полк 125 стрелковай дивизиятыгар түбэспитэ. 1942 с. ахсынньы17 күнүгэр сэриигэ өлбүтэ. Ленинград куоракка Шоссейная диэн станцияєа көмүллүбүтэ. Кыыс оєолоох, кэргэниттэн арахсыбыт Федора диэн дьахтары кэргэн ылбыта. Ол кыыс уонна икки оєолоро Бүлүү куоракка олороллор.

• Таскин Николай Алексеевич – 1901 с. Сортуол учааскатыгар Сортуоллаах диэн сиргэ төрөөбүтэ. Лаакыыр өлөксөй кыра уола. Баппаєаайы оскуолатыгар кыра кылааска үөрэммитэ. Кыра соєус, хатыңыр, кыһыл хааннаах киһи этэ. Сталин колхоз чилиэнэ. Убайа Таскин Моисей Алексеевиһы кытта бииргэ олорбута. 1943 с. Кыһыл Армияєа ыңырыллыбыта. Григорьев Прокопий Васильевич, Бааєынаан (II Күүлэт нэһилиэгэ) кэпсииринэн, кинилэр иккиэн Читинскэй уобаласка Дацан диэн сиргэ тиийбиттэр. Онтон Белоруссияєа биир чааска сулууспалаабыттар. Николай ручной пулемет иккис нүөмэринэн сылдьыбыт. Литва сиригэр өлбүт. Григорьев кэлэн баран, солдатскай книжкатын командирыгар биэрбит. Кэргэннэммэтэх, аймахтара бааллар.
• Федоров Егор Алексеевич (Куоп) – 1911 с. өргүөт нэһилиэгэр Сортуол учааскатыгар Сайылык диэн сиргэ төрөөбүтэ. Хомуолай өлөксөй улахан уола. Ортону аннынан уңуохтааєа, суон, сыты – хотуу киһи этэ. өрүскэ элбэхтик сылдьыбыта. Онно сылдьан ааєар, суруйар идэлэммитэ. Оһуохай тылын ааєар, оһуокайдьыт буолбута. Сталин колхозка КОВ диэн тэрилтэтинэн Куоп диэн аат иңпитэ. Урут кэргэниттэн арахсыбыт Мотрена диэн кытта холбоһон, 4-5 сыл бииргэ олорбуттара, оєоломмотохторо. 1939 с. колхозтарга сири сыһыарар, просека оңорторор комиссияєа үлэлээбитэ. 1943 с. Кыһыл Армияєа ыңырыллыбыта. 1944 с. балаєан ыйыгар сураєа суох сүппүтэ.
• Фёдоров Николай Васильевич (Хаппаңха) – 1916 с. өргүөт нэһилиэгэр Арыылаах учааскатыгар Сиэгэннээх диэн сиргэ төрөөбүтэ. Чай Баһылай кыра уола. Кини кыра саастааєар ийэтэ, аєата өлөннөр убайдарыгар иитиллибитэ. Хампа ситэтэ суох орто оскуолатыгар үөрэммитэ. Ортону үрдүнэн уңуохтааєа, сытыары сымнаєас майгылааєа. Нэһилиэк сэбиэтигэр секретардыы сылдьыбыта, үчүгэй буочардааєа. Ворошилов аатынан колхоз чилиэнэ. Табаһыт буола сылдьыбыта. 1940 с. Горнай оройуонун IV Маалтааны нэһилиэгиттэн Мэтэй Спиридон кыыһын Марияны кэргэн ылбыта. 1941 с. от ыйыгар Степан диэн уол о!о төрөөбүтэ. Үчүгэй сааһыт этэ. 1941 с. балаєан ыйыгар . Кыһыл Армияєа ыңырыллыбыта. 33 с Гв.Севас топольскай стрелковай дивизия, 88, 59 полкаларыгар артиллерист быһыытынан сылдьыбыта. 1943 с. ССКП чилиэнэ буолбута. Сталинград куораттан саєалаан Соєуруу Украинскай, 1 Прибалтмйскай, 3 Белорусскай, Земляндскай бөлөх сэриилэрин фроннарыгар сылдьыбыта. Фроңңа сылдьан биирдэ бааһырбыта. «Сталинград оборонатын иһин»,

«Хорсунун иһин» медалларынан, өлбүтүн кэннэ Кыһыл Знамя орденынан наєараадаламмыта. 1945 с. муус устар 9 күнүгэр Кенинсберг куораты ылыыга өлбүтэ. Гросс мишен (Муром) дэриэбинэєэ көмүллүбүтэ. Уола, сиэннэрэ Бэрдьигэстээххэ олороллор.

• Шамаев Тит Иванович – 1918 с. Баппаєаайы нэһилиэгэр Илбэңэєэ төрөөбүтэ. Төрөппүт аєата Евдоким Васильев уола Василий диэн этэ. Кини 1 саастааєар аєата оһолго өлбүтэ. Ийэтэ Кэтириинэ Шамаев Иван диэн Ки;иэхэ кэргэн тахсан Шамаева буолбута. Хампа ситэтэ суох орто оскуолатын бүтэрбитэ. Нэһилиэк сэбиэтигэр секрктардыы сылдьыбыта. Үчүгэй суруксут этэ. 180 см үрдүктээх. Кыыһаан хааннаах, киэң төгүрүк харахтаах, нүксүччү туттан түргэн- түргэнник хардыылаан хаамар киһи этэ. Ворошилов колхоз чилиэнэ, биригэдьииринэн үлэлиирэ. Кыайыылаах үлэһит этэ. 1941 с. Сымалыырга көмүс сууйуутугар барбыт уонна онтон балаєан ыйыгар Армияєа барбыт. 1942 с. атахпар бааһыран Курскай госпиталыгар эмтэнэн баран сэриигэ бараары турабын диэн суруйбут. Военкомакка баар биллэригинэн, 1942 с. бэс ыйын 24 күнүгэр сураєа суох сүттэ диэн. Кэргэннэииэтэєэ, аймахтара элбэхтэр.

• Яковлев Николай Самсонович (Чылаах) – 1910 с. өргүөт нэһилиэгэр Сортуол учааскатыгар Суурт Күөл диэн сиргэ төрөөбүтэ. Самсон төрдүс уола. Орто уңуохтааєа, ханнык эиэ ааєар, суруйар этэ. Булчут идэлээєэ. Куолайап Охонооһойу кытта тапсан бултууллара. Сталин колхоз чилиэнэ этэ. Сайынын колхозка оттуура. 1943 с. бэс ыйыгар Армияєа ыңырыллыбыта. 1912 с. стрелковай полк пулеметчига этэ. 1944 с. ыам ыйыгар 13 чыыһылаєа 2447 эвакуационнай госпитальга бааһыран киирэн өлбүтэ. Ленинградскай уобалас Воровичи куорат олохтоохторун кылабыыһатыгар 7150 №-дээх ииңңэ көмүллүбүтэ. Кэргэннэммэтэєэ. Аймахтара Горнай оройуонугар, Илбэңэєэ бааллар.
• Яковлев Тит Яковлевич – 1943 с. өргүөт нэһилиэгэр Чукчака диэн сиргэ төрөөбүтэ. Буһугу Дьаакып бастакы кэргэниттэн уола. 1929 с. Баппаєаайы нэһилиэгэр бастакы оскуола аһыллыбытыгар үөрэнэ киирбитэ. Түөрт кылааһы бүтэрэн баран, Хампа ситэтэ суох орто оскуолатыгар 5-6 кылаастарга үөрэммитэ. Бүлүү куоратыгар ветсанитар үөрэєэр баран үөрэнэн ветсанитарынан биир сыл үлэлээбитэ. 1941 с. балаєан ыйыгар Кыһыл Армияєа ыңырыллыбыта. 1029 стрелковай полкаєа сулууспалыы сылдьан 1942 с. кулун тутар 11 күнүгэр өлбүтэ. Орто уңуохтааєа, доруобай көрүңнээєэ, кугас баттахтаах, кыңыллыңы маңан дьүһүннээєэ, куруук ыраас таңастаах – саптаах, олус чэнчис киһи этэ.
• Огудов Пётр Алексеевич – 1905 сыллаахха төрөөбүтэ. Ворошилов аатынан колхоз чилиэнэ, аєыйах кылаас үөрэхтээх. 1944 сылга Кыһыл Армияєа ыңырыллыбыта. 1946 сыллаахха кулун тутар 16 күнүгэр өлбүт, КНР Ананси станция таһыгар көмүллүбүт.

Атын сиртэн ыҥырыллан баран өлбүттэр

1. Петров Григорий Николаевич – 1915 с. Јргүөт (Баппаҕаайы) нэһилиэгэр Арыылаах учааскатыгар Сиэгэннээх диэн сиргэ төрөөбүтэ. Чой Баһылай кыра уолун үрдэ. Оҕото суох Кыһыл уол диэн ааттаах дьон ииттибиттэрэ. Дьиҥинэн Федоров Григорий Васильевич диэн. Оскуолаҕа үөрэммэккэ, өрүскэ сылдьан ааҕар, суруйар буолбута. 1933 с. национальнай военнай оскуоланы бүтэрбитэ. Харитина Прокопьевна Канголосова диэн бааһынай аҥардаах дьахтары кэргэн ылан Соболооххо олоро сылдьыбыттара. Ити дьахтары кытта 8 сыл кэриҥэ бииргэ олорбуттара. Уол оҕону ииттибиттэрэ. Колхоз чилиэнэ буолбуттара. Сайынын колхозка оттуура, кыһынын Аллаах үүҥҥэ таһаҕас таһара. Уҥуоҕунан улахан, бэйэтин лаппа кыанар күүстээх, сытыары сымнаҕас киһи этэ. 1941 с. балаҕан ыйыгар Кыһыл Армияҕа ыҥырыллыбыт. Читаҕа тиийэн командир үөрэҕэр үөрэммитэ. Танковай чааска түбэһэн танкист буолбута уонна 1943 с. ыам ыйыгар 15 күнүгэр өлбүт. Ханна сэриилэспитэ биллибэт. Кэргэнэ Канголосова Харитина Прокопьевна билигин урут олорбут сиригэр Хаҥалас улууһугар Yөдэй диэн сэлиэнньэҕэ олорор.
2. Шамаев Алексей Саввич – 1910 с. Баппаҕаайы нэһилиэгэр Харбалаах диэн сиргэ төрөөбүтэ. Николаева Федора Саввичнаны кытта бииргэ төрөөбүтэ. Аҕалара Савва эрдэ өлбүтэ. Төрөппүт ийэтэ Арҕаа Хаҥаласка кэргэн тахсан, онно көспүт. Уол ийэтин кытта барсарыгар 10 саастаах эбит. Yөрэхтэнэн колхоз правлениятын председателинэн үлэлээбит. Хаартыскатыттан көрдөххө орто уҥуохтаах, төгүрүк сирэйдээх киһи эбит. 1942 с. Федоров Алексей Васильевич- Ачаам, Шамаев Алексей Саввич бараары сылдьан, Якутскайга көрсүбүт. Фамилията, аҕатын аата чуолкайа суох. Кииринньэҥ аҕатынан ааттаммыт буоллаҕына атын фамилиялаах, атын аҕа ааттаах буолуон сөп. Бу кэпсээни эдьиийэ Федора Саввична кэпсээнигэр олоҕуран суруйдум.